Шинжлэх ухааны академийн Олон улсын судлалын хүрээлэнгийн зөвлөх,  доктор (Ph.D) профессор, Монгол Улсын шинжлэх ухааны гавьяат зүтгэлтэн Д.Алтайтай уулзаж ярилцлаа. Тэрбээр 2000-2004 онд УИХ-ын гишүүнээр сонгогдон ажиллаж байсан юм.

-Анхдугаар Үндсэн хуулиас эхлээд эмэгтэйчүүдийн тэгш эрхийг хангах заалтыг оруулж байсан гэдэг. Тэр цагаас хойш шийдвэр гаргах түвшинд эмэгтэйчүүдийн оролцоог хэрхэн нэмэгдүүлж ирсэн юм бол?

-Улсын анхдугаар Их Хурлаар Бүгд Найрамдах Улсаа тунхаглаж, анхдугаар Үндсэн хуулиа баталсны 100 жилийн ой тохиож буй учраас уг хуулийн ач холбогдол, мөн чанарыг танилцуулж, үүх түүхээ бодитоор хойч үедээ үлдээх ёстой юм. XX зууны эхэн үед дэлхийн улс орон хаант засаглалаас Бүгд Найрамдах засаглалд шилжиж, хаант Орос улсад  хувьсгал гарч, түүхийн шинэ цаг эхэлж байсан. 1920-иод оны эхэн үеийн Монгол орны гадаад бодлогын аюулгүй байдлын зорилт, тодорхой нөхцөлөөс шалтгаалан хэмжээт хаант засаглалыг халж, Бүгд Найрамдах Улсаа тунхаглаж, анхдугаар Үндсэн хуулиа баталсан. 1924 оны Үндсэн хуулийн Нэгдүгээр зүйлд “Бүх Монгол үүнээс хойш Бүгд Найрамдах Бүрэн Эрхтэй Ард Улс хэмээж, улсын дээд эрхийг жинхэнэ ардуудад эдлүүлэн…” хэмээн дурдаж төрийн эрх барих дээд байгууллагыг Улсын Их Хурал болохыг заасан. Мөн Нийслэл хүрээг Улаанбаатар хэмээн нэрлэхээс эхлээд засаглалын тогтолцоог тодорхой болгох, ард иргэдийн эрх чөлөөг хангах, эрүүл мэндээ хамгаалах, сурч боловсрох олон боломжийг нээсэн. 1924 оны Үндсэн хуулиар “...тус улсын харьяат ард түмэнд угсаа, шашин, эрэгтэй, эмэгтэй хэмээн ялгаварлахгүй...” гэснээс гадна 18 насанд хүрсэн иргэн бүхэн сонгох, сонгогдох эрхтэйг баталгаажуулсан. Ийнхүү Улсын Анхдугаар Их Хурлаас улс орны цаашдын хөгжилд ардын төрийн гүйцэтгэх үндсэн зорилтыг тодорхойлж, бүгд найрамдах байгуулал, парламентат ёсыг хуульчлан бататгасан Ази тивийн анхдагч улсын нэг болсон түүхтэй. Улсын Их Хурлын чөлөө цагт Улсын Бага Хурал төрийн эрхийг хэрэгжүүлэхээр заасан ба 1925 онд Улсын Бага Хуралд 30 хүн сонгогдсоноос 5 нь эмэгтэй байсан нь дээрх заалт хэрэгжиж эхэлснийг гэрчилж байна. 1940 оны Улсын YIII Их Хурлаар баталсан хоёрдахь Үндсэн хуульд улс орны хөгжлийн шинэ шатны зорилтыг тодорхойлон дэвшилтэт үзэл санааг тусгасан ч феодал, лам, ноёдыг сонгуульд санал өгөх эрхийг хассан заалт хэвээр үлдсэн. 1944 оны 9 дүгээр  сард Улсын Бага Хурлын Тэргүүлэгчид хуралдаж, сонгох эрхээ хасуулсан хүмүүст уг эрхийг олгох шийдвэрийг гаргаж иргэд бүгд сонгох, сонгогдох тэгш эрхтэй болсон. 1949 онд болсон Улсын XI Их Хурлаар Үндсэн хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулж хөгжлийн шинэ шатанд сонгуулийг нийтийн, шууд, тэгш бөгөөд саналыг нууц хураах зарчимд нийцүүлэн сонгууль явуулах журмыг баталж, Улсын Бага Хурлыг татан буулгасан. 1951 оны 6 дугаар сард шинэ журмаар зохион байгуулсан Ардын Их Хурлын сонгуульд 295 хүн сонгогдсоноос 51 нь эмэгтэй депутат байв. Тус журам 1980-аад оны эцэс хүртэл үйлчилж, 1989 оны байдлаар Ардын Их Хурлын 430 гаруй депутатын 23,4 хувь нь эмэгтэйчүүд сонгогдсон байдаг. Тухайн үеийн эрх баригч улс төрийн хүчин МАХН эмэгтэйчүүдийн сонгох, сонгогдох эрхийг бодитоор хэрэгжүүлж ирсэн ба дэлхийн хоёрдугаар дайны дараа Монгол Улс социалист бүтээн байгуулалтад шилжсэн. Нийгмийг бүрдүүлэгч ажилчин, сэхээтэн, малчин ангиас тэргүүний эмэгтэйчүүдийг сонгон сонгуульд нэр дэвшүүлдэг байв. 1980-аад оны эхээр эмэгтэйчүүдийг нам, төр засгийн түвшний удирдах албан тушаалд дэвшүүлэх тухай Улс төрийн товчооны тогтоол гарч, тэднийг яамдын орлогч сайд, аймгийн намын хорооны хэлтсийн дарга зэрэг удирдах ажилд сонгон томилж, Намын дээд сургуульд сурган бэлтгэдэг байсан.

НҮБ-ын Ерөнхий нарийн бичгийн дарга Кофи Аннан 2002 оны намар Монгол Улсад айлчлав. 

- 1992 оны ардчилсан Үндсэн хуулийн онцлог юу вэ. Ардчилсан засаглалыг сонгосноос хойших эмэгтэйчүүдийн улс төрийн оролцоо ямар байсан бэ?

- 1992 оны Үндсэн хууль нь өмнөх 1924, 1940, 1960 оны социалист Үндсэн хуулиудаас зарчмын ялгаатай. Монгол Улсын дөрөвдэх Үндсэн хуульд хүний эрх, эрх чөлөөг дээдлэн хүндэтгэж, ханган хэрэгжүүлэх, төрийн эрх мэдлийг тэнцвэртэй хуваарилан эрх зүйт төр, парламентат ёс, сонгуулийн ардчиллыг хөгжүүлэх, олон намын тогтолцоо бүхий улс төрийн ардчилсан тогтолцоог төлөвшүүлэх, тэгш боломж, ил тод байдал, шударга өрсөлдөөнийг дэмжих, олон нийтийн мэдээллийн хэрэгслийн эрх чөлөөг хангах, нутгийн өөрөө удирдах ёсыг бэхжүүлэх, олон тулгуурт нээлттэй гадаад бодлогыг хэрэгжүүлэх зэрэг орчин үеийн либерал ардчиллын үнэт зүйлсийг баталгаажуулсан. Мөн хүмүүнлэг, иргэний ардчилсан нийгэм байгуулах хөгжлийн замыг сонгон тогтолцооны өөрчлөлтийг Үндсэн хуульдаа тунхагласан. Улс төрийн олон намууд бий болж сонгуулийн өрсөлдөөн хүчтэй болсноор эмэгтэйчүүдийн улс төрийн оролцоонд шинэ сорилтууд тулгарав.1990 оны 5  дугаар сард Улс төрийн намын тухай анхны хууль батлагдаж 7 дугаар сард олон намын оролцоотой анхны ардчилсан чөлөөт сонгууль болов. Уг сонгуулиар сонгогдсон АИХ-ын 434 депутатаас улс төрийн намын авсан дэмжлэгийн саналаар 53 хүнтэй байнгын ажиллагаатай парламент Улсын Бага Хурал бүрдэж, МАХН-аас 2 эмэгтэй (Э.Алтангэрэл, Ж.Бямбажав) төлөөлөл болон ажилласан.

Монголын парламентын бүлгэмийн Ерөнхий нарийн бичгийн дарга Д.Алтай ОУПХ-ны хаврын чуулганы эмэгтэй парламентачдын Зохицуулах хорооны хуралд илтгэл тавив.  /2004.04 сар Мексик, Мехико/

Шинэ Үндсэн хуулийн дагуу 1992 онд болсон УИХ-ын томсгосон мажоритар тойргоор явагдсан сонгуулийн үр дүнд МАХН ялалт байгуулж, 76 гишүүний 3 нь эмэгтэй гишүүд байлаа. 1996 оны УИХ-ын сонгуульд 7 эмэгтэй (МАХН-аас 1, Ардчилсан холбоо эвслээс 6) сонгогдсон ба анх удаа “Ардчилсан холбоо” эвсэл ялалт байгуулав. 2000-2004 онд миний бие УИХ-ын гишүүнээр ажиллах үед 8 эмэгтэй (МАХН-аас 7, Иргэний зориг намаас 1) сонгогдож, эмэгтэйчүүдийн улс төрийн төлөөлөлд ахиц гарсан. Томсгосон 26 тойрог олон мандаттай мажоритар дүрмээр 1992, 2008 онд 2 удаа сонгууль болж, тус бүр зөвхөн 3 эмэгтэй парламентад сонгогдсон. Харин жижиг 76 мажоритар тойргоор болсон 1996, 2000, 2004 оны УИХ-ын сонгуулийн үр дүнд 5-9 эмэгтэй сонгогдож байв. Томсгосон мажоритар тойрогт олонд танигдсан, эрэгтэй нэр дэвшигчидтэй шинээр улс төрд “хөл тавьж” буй эмэгтэйчүүд  өрсөлдөхөд сонгогдох магадлал маш бага гэдэг нь харагдсан. 2012 онд мажоритар, хувь тэнцүүлсэн (пропорционал) холимог журмаар сонгууль явагдаж, УИХ-д 13 эмэгтэй сонгогдсон ба эмэгтэйчүүдийн төлөөлөлд сонгуулийн холимог хувилбар ээлтэй гэдэг нь харагдсан.  

-Намаа шинэчлэх, сонгуульд нэр дэвшигчдийн эмэгтэйчүүдийн квотыг нэмэгдүүлэхэд Та тухайн үед жигүүр хүртэл байгуулан идэвхтэй ажилладаг байсан. Өнөөдрийн УИХ-ын сонгуульд нэр дэвшигчдийн 30 хувь хүртэл эмэгтэйчүүд байхаар хуульчилсан нь олон жилийн тэмцлийн үр дүн хэмээн дүгнэж байна?

-Өнөөдрийн УИХ-ын сонгуульд нэр дэвшигчдийн 30 хувьд эмэгтэйчүүд байх квот олон жилийн тэмцлийн үр дүн байсан. Эмэгтэйчүүдийн улстөрийн оролцоог хангах тухай өгүүлбэл эмэгтэйчүүдийн байгууллагын тухай ярих ёстой. 1992 оны шинэ Үндсэн хууль батлагдсанаас хойш монголын нийгэмд иргэний нийгэмд үйлчилдэг төрийн бус олон байгууллага бий болсон. Түүнд эмэгтэйчүүдийн байгууллага ч хамаарна. Миний бие 1988-1991 онд Москвагийн Нийгмийн ухааны академийн аспирантурд суралцаж, XX зууны улс төрийн түүхийн асуудлаар докторын зэрэг хамгаалсан. Тухайн үед МАХН-д “Шинэ үе” жигүүрийг үзэл бодол нэгдсэн намын нөхдийн хамт байгуулж, МАХН орчин цагийн парламентын  улс төрийн нам болон шинэчлэгдэх шаардлагатай гэж үзэж байлаа. 1992 оны эхээр Намын Бага хуралд сонгогдсоноор нам улс төрийн ажлын замнал эхэлсэн. 1994 оны 6 дугаар сард намын залуу гишүүд, дэмжигчдийн чуулган болж, түүнд олон эмэгтэйчүүд ирсэн байв. Залуу эмэгтэйчүүдийн идэвх оролцоог дэмжих зорилгоор намын дэргэд анхны эмэгтэйчүүдийн холбоог байгуулах санаачлага төрсөн. 30 жилийн өмнө 1994 оны 11 дүгээр сарын 4-нд 21 аймаг, Улаанбаатар хотын 9 дүүргээс 70 гаруй эмэгтэйчүүдийг оролцуулан “Эмэгтэйчүүд-хөгжил-хөдөлгөөн” төрийн бус байгууллага байгуулсан түүхтэй. Хөдөлгөөн маань 1998 онд Монголын ардчилсан социалист эмэгтэйчүүдийн холбоо, 2010 онд Нийгмийн ардчилал монголын эмэгтэйчүүдийн холбоо болж өргөжин бэхжсэн.

     Тус байгууллагын тэргүүнээр 16 жил буюу 1994-2011 онуудад миний бие ажилласан. Холбооны гол зорилго нь намын эгнээг залуу эмэгтэйчүүдээр өргөжүүлэх, тэднийг улс төрд бэлтгэх, иргэний нийгмийн төлөвшилд эмэгтэйчүүдийн оролцоог хангах, нийгэмд эзлэх эмэгтэйчүүдийн байр суурь, дуу хоолойг бэхжүүлэхэд чиглэж ирсэн. Эмэгтэйчүүдийн улс төрийн төлөөллийг нэмэгдүүлэх ажлыг нам доторх бүтцээс эхэлсэн. МАН нь 1999 онд ажиглагч, 2003 онд Социнтерний гишүүн нам болсон нь үүнд чухал нөлөөтэй байсан. 2005 онд хуралдсан намын Их хурлын шийдвэрт намын бүх шатны удирдах байгууллагын бүрэлдэхүүнд эмэгтэйчүүд 20 хувьтай байх квотыг анх оруулсан. Гэвч түүний хэрэгжилт тааруу байсан тул “25 ХУВЬ” эмэгтэйчүүдийн лобби бүлэг байгуулан тэмцсэн. Үр дүнд нь намын дүрэмд орсон заалтад “Санал хураалтыг журамд нийцүүлэн явуулна” гэж тодотгосон нь чухал хөшүүрэг болж намын бүх шатны удирдах байгууллагын бүрэлдэхүүнд эмэгтэйчүүдийн оролцоо нэмэгдсэн.

Нийслэлийн Сонгинохайрхан дүүргийн 67-р тойргийн сонгогчдынхоо  хамт /2000 он/

Мөн  2005 оны 4 дүгээр сард УИХ-д суудалтай АН, Иргэний зориг, Эх орон намын байгууллагын эмэгтэйчүүдийн холбоотой хамтран “Улс төр ба засаглалд эмэгтэйчүүдийн түншлэл” чуулган хийж, УИХ-ын сонгуульд нэр дэвшигчдийн 30 хувьд нь эмэгтэйчүүд байна гэсэн заалт бүхий “Их тэнгэрийн тунхаглал”-ыг гаргаж, намын Эмэгтэйчүүдийн холбоодын тэргүүн, улс төрийн 4 намын Ерөнхий нарийн бичгийн дарга нарын хамт гарын үсэг зурж баталгаажуулсан. Энэ заалтыг 2005 онд УИХ-ын сонгуулийн тухай хуульд “улс төрийн нам, эвслээс дэвшигчдийн 30-аас доошгүй хувьд нь эмэгтэйчүүд байна, тус заалтыг хэрэгжүүлэхгүй бол Сонгуулийн хороо бүртгэхгүй” гэсэн тодотгол давхар оруулсан нь эмэгтэйчүүд бидний эв нэгдлийн ялалт байсан. Гэвч 2007 оны 12 дугаар сард буюу сонгууль болохоос 6 сарын өмнө энэ заалтыг тус хуулиас эрэгтэйчүүд давамгайлсан УИХ хассан юм. 2008 оны сонгуулийн үр дүнд УИХ-д 3 эмэгтэй гишүүн сонгогдож, эмэгтэйчүүдийн төлөөлөл эрс буурав. Гэвч бид өөрийн нам дотор болон бусад улс төрийн намуудын эмэгтэйчүүдтэй нэгдэн улс төрд эмэгтэйчүүдээ бэлтгэн чадавхжуулах үйл ажиллагааг үргэлжлүүлсэн. 2012 оны сонгуулийн өмнө МАН, АН зөвшилцөн сонгуулийг холимог тогтолцоогоор хийхээр зөвшилцөн эмэгтэйчүүдийн квотыг 20 хувь болгон бууруулж, УИХ-ын сонгуулийн тухай хуульд тусгасан. Цаг үе өөрчлөгдөн жендэрийн тэгш байдлыг хангах талаарх олон улсын гэрээ, конвенцид Монгол Улс нэгдэж, монголын эмэгтэйчүүдийн улс төрийн оролцооны давуу тал батжиж, улс төрийн намуудын удирдлагуудын ойлголцол, зөв шийдвэрийн ачаар  2024 оны сонгуулиар эмэгтэйчүүдийн төлөөлөл 30 хувьд хүрсэн нь том амжилт байв. Төгсгөлд нь дурдахад, 1992 оны Үндсэн хуульд цаг үеийн шаардлага, парламентын ардчиллыг хөгжүүлэх зорилгоор 2000, 2019, 2023 онд нийт 3 удаа нэмэлт, өөрчлөлт оруулсан. 2023 оны нэмэлт, өөрчлөлт нь УИХ-ын гишүүдийн тоог 126 болгох, УИХ-ын сонгуулийг холимог журмаар явуулах тохиролцоонд парламентад суудалтай улс төрийн намууд зөвшилцөн нэгдсэн ойлголтод хүрсэн нь чухал ач холбогдолтой гэж дүгнэдэг. Уг өөрчлөлтийн дагуу 2023 оны 5 дугаар сард УИХ-ын сонгуулийн тухай хуульд нам, эвслээс нэр дэвшигчдийн 30 хувьд эмэгтэйчүүд байна гэсэн заалтыг баталгаажуулсан. Ийнхүү 18 жилийн дараа эмэгтэйчүүд бидний тэмцлийн үр дүнд 30 хувийн квот дахин амилсан. Мөн намын жагсаалтад эрэгтэй, эмэгтэй нэр дэвшигчийг сөөлжүүлэн байршуулах заалт давхар оруулсан нь эмэгтэйчүүдийн улс төрийн төлөөлөлд эергээр  нөлөөлсөн. Харин 2024 онд УИХ-д сонгогдсон эмэгтэй гишүүд хууль боловсруулах, улс төрийн шийдвэр гаргах үйл явцад идэвх чармайлт, оролцоо, байр сууриа бэхжүүлж чадвал 2028 оны УИХ-ын сонгуульд нэр дэвших эмэгтэйчүүдийн квот 40 хувьд хүрэх, улмаар сонгогдох магадлал нэмэгдэнэ. Эмэгтэйчүүдийн дуу хоолой парламентад хүчтэй байснаар улс төрийн бодлого хүмүүнлэг, шударга, ёс зүйтэй болох нь дамжиггүй.

УИХ-ын Хэвлэл мэдээллийн газар