Хүчирхэг далиа хумин суугаа сүрлэг хүрэн бүргэд шиг аварга, заан хоёр хоймор эзлэн сууна. Тэд нэг нэгнийхээ зүг мэхийх мэт үл мэдэг бөхийн суугаад, идэр залуу насныхаа ид хавыг эргэн дурсах бүрийд нь тэртээ ууланд цас нурж, энэтээ ууланд адуу янцгаах шиг болно. 

Аавынхаа тохойг түшээд, жаахан хөвүүн шиг өвдөглөөд суучихсан Монгол Улсын гарьд Б.Гантогтох, гэрийн зүүнтээ удаан уулзаагүй залуу охид шиг бие биенээ нудран, амьдралын нарийн ширийн бүхнээ уудлан жигтэйхэн шивнэлдэн буй аварга, заан хоёрын маань гэргий нар энэ агшны чимэг болж, шигтгээ нэмж байв. Ингээд олныг үл нурших, аварга заан хоёрын халуун ярианд таныг ч бас урин залъя. 

Сурв: Аварга аа, таны төрсөн нутгаар би өнгөрсөн зун анх удаа явж үзлээ. Үнэхээр нэг өөр, сүрдмээр нутаг юм? 
Х.Баянмөнх: Харахад нэг шалдан улаан уулнууд. Тэрний тэр энерги нь ямар гайхамшигтай гээч. Дээр үед “Диваажин гэж хаана байна” гэж Төвөдийн лам нарын дотор асуулт явуулсан байгаа юм. 200 гаруй лам “Баруун хойшоо 2000 километр яваад л диваажин байна” гэсэн нь Алтайн нурууг хэлж л дээ. Монгол Алтайн нурууг бол хүний амьдралын диваажин гэдэг гэнэ лээ. Эрчим хүч, янз бүрийн хүний мэддэг мэддэггүй түмэн юмыг цуглуулсан, лус савдагийн орон. Тэр дундаа манай Бор хайрхан бол хэтэрхий сайхан л даа. Гантогтох чи хэл дээ, хоёр цаг болоход яасан гэлээ? 
Б.Гантогтох: Хаана?
Х.Баянмөнх: Бор хайрхан дээр сууж байхад чи юу гэж хэллээ? 
Б.Гантогтох: Аан, дөрвөн улирлыг үзлээ гэсэн. Ерөөсөө л нэг дор дөрвөн улирал үзсэн. 
Х.Баянмөнх: Ерөөсөө л тийм шүү дээ. Манайхны нэг гардаг овоо байдаг юм. Тэрэн дээр гараад хоёр цаг гаруй суухад л дөрвөн улирлыг үзчихсэн. Цасаар шуурч байснаа хаврын хавсарга тавьж, тэгснээ бороо орж, удалгүй нар гарлаа гэж байгаа юм. Хоёр цаг суухад л дөрвөн улирал солигдчихож байгаа нь тэр. 

Сурв: Тэгэхээр тийм эрс тэс байгальд төрж, өсч бойжсон тулдаа л та ийм лут бөх болсон байж болох уу? 
Х.Баянмөнх: Тэгэлгүй яадаг юм. Тэр маргаангүй. Тэр хатуу ширүүн байгаль, бага насны тарчиг ядуу байдал л энэ биенд тэсвэр хатуужил, тэмцэх чадвар суулгасан. Хад асгатай, зун гэж бараг үзэхгүй тийм нутагт тавдугаар сар дөнгөж цухуймагц л гутал тайлаад авчихна шүү дээ. Тэгээд аравдугаар сар хүртэл гутлын бараа үзэхгүй. Намар өмсөх гуталгүй болчихно гээд ганц муу майга монгол гутлыг минь тайлаад авчихна. Тэгээд л хөл нүцгэн хоцорч байгаа юм чинь.
Д.Долгорсүрэн: Аав ээж хураагаад авчихна, тийм ээ?
Х.Баянмөнх: Тэгэлгүй яах юм, тэр чинь. Өвөл болтол хөл нүцгэн л явна. Бороо орвол цамц байхгүй. Нэг муу хөх даалимбан өмдтэй. Өөр юу ч байхгүй. Тэгээд тэр хүйтэнд чинь гүйж л явна. 
Д.Долгорсүрэн: Тийн. Юу ч байхгүй. Бандааж этр байхгүй шүү дээ. 
Х.Баянмөнх: Би бол нэг муу хэвтдэг гудастай л. Тэр нь нэг адууны арьсан дэвсгэр. Дээгүүр нь ах эгч нарын багадсан дээлийн тасархай чулуудчихна. Тэгээд л өглөө босоод нүцгэн гараад л ухасхийчихнэ. Би баригддаггүй тугалыг их хад асга руу оруулж байж барьж авдаг байсан шүү. Миний хөл өвдөнө гэж байхгүй. Тугалын хөл өвдөөд гишгэж чадахгүй баригдаж байхад... (Инээв)
Д.Долгорсүрэн: Дээр үед тийм л ядуу байсан. Тийм ээ, Баянаа? Най байхгүй. Сургуульд хөл нүцгэн очиж байлаа шүү дээ.
Х.Баянмөнх: Яадаг ч арга байхгүй шүү дээ. Тийм л байсан. 
Д.Долгорсүрэн: Дарга нарын хоёр гурван охид л бажийнхтай. (Ботинкийг хэлж байна. сурв). Нэг ангийн 55 хүүхдээс шүү дээ. Бусад нь дандаа хөл нүцгэн. Гутал олдохгүй. Цүнх гэж цайны уут шиг хөгийн юм хийгээд үүрүүлчихэж байгаа юм. 
Х.Баянмөнх: Би 11 нас хүртлээ өөрийн гэх дээлтэй байж үзээгүй. Ах эгч нарын багадсан юм л өмсөнө. 11 настайдаа би хүүхдийн барилдаанд түрүүлээд, 48 төгрөг авсан юм. Түүнээс минь илүүчилж нэг хөх даалимба авч, би дээлтэй болж байлаа. Өмссөн чинь шинэ даавууны үнэр ханхлаад л. Тэгээд түүнээ өмсөөд сургуульд орох гэсэн, гутал байдаггүй. Ахын нэг далжгий гишгэсэн гутлыг шөнөжин зуухаар даруулж хонуулаад, өмсгөөд явуулж байсан. Зулагийг нь тэгш болгож байгаа нь тэр юм байна л даа.
Дэжимбээ: Зэрлэг шахуу л өссөн хүн шүү дээ, наадах чинь. Гутал бол нэг хонохдоо дургүй шүү. (Инээлдэв) Угаасаа тийм хатуу ширүүн байгальд өөр нөхцөлгүй юм билээ. Ямар сайндаа л үхэр шээж бааж байхад хөлөө түүнд дүрж дулаацдаг байсан гэхэв дээ.
Х.Баянмөнх: Өө, тэр бол юу ч биш. Тэр үеийн бүх хүүхэд тэгдэг байсан. 
Д.Долгорсүрэн: Бүгд ээ, бүгд. Гутал байхгүй, дотуураа бандааж байхгүй. Бөгс арчих юм ч байхгүй шүү дээ. (Бүгд хөхрөлдөв)
Х.Баянмөнх: Би 11-тэйдээ сургуульд орсон. Тэгээд дотуур байрны зөвлөлийн дарга болчихсон. Нөгөөдүүлээсээ хоёр насаар ах, том биетэй юм чинь би дарга болохгүй яах юм. Туж дарга хийдэг тийм байлаа шүү дээ. Тэгээд бөөс цохино гэж том ажил байлаа. Хүүхдүүдийн ариун цэврийг сахиулах гэж хувцасыг нь тайлуулна. Өмдийг нь шувтлаадахлаар л цөм шалдан. Гутлыг нь авахаар л оймс байхгүй. 
Д.Долгорсүрэн: Оймс гэж мэдэх ч үгүй байсан. Мөн ч ядуу байсан шүү, бас.
Х.Баянмөнх: Дайны дараахан болохоор арга байж уу. Чи бодоод үз дээ. Тавдугаар гурил гэж байсан шүү дээ, тэр үед. Бараг овьёос шахуу. Тэр тавдугаар гурилаар ээж бин хайрч өгнө. Амттай гэж тоймгүй. Зурамны арьс их авдаг байсан юм. Би бол их зурам алдаг. Зурамны хүзүүг нь тас мушгичихаад л, арьсыг нь дарайтал элдээд агентад аваачиж өгнө. 
Д.Долгорсүрэн: 20 мөнгө. Нэг зурам 20 мөнгө байсан.
Х.Баянмөнх: Одооны хүүхдүүд мэдэхгүй. Яриад ч нэмэргүй. Хүнд байсан шүү. Өрөвдмөөр байсан. 
Д.Долгорсүрэн: Юу л байна, бөөс л байсан даа. (Инээлдэв)

Сурв: Та хоёр ер нь яаж танилцаж байв. Наадмын дэвжээнд таарав уу, эсвэл өөр тохиолоор уулзав уу? 
Х.Баянмөнх: Заан цэргийн албанд анх ирсэн. Би тэр үед Улаанбаатар хотын намын хорооны лектор хийж байсан. Хааяа “Алдар” нийгэмлэг дээр очиж лекц уншина. Би Даш хурандаагаас “Бөх болох хүн байна уу” гэж асууна. Тэгэхэд анх Долгорсүрэнг жагсаалд зогсож байхыг нь хараад “Энэ бөх болно оо. Ийм хүзүүтэй хүн бөх болохгүй байна гэж байдаггүй юм” гэж хэлээд би яваад өгсөн. 
Д.Долгорсүрэн: Би 1966 онд цэрэгт ирсэн. Дотроо бол жолооч болох сонирхолтой. Тэгсэн Өвөрхангайгаас 11 машин дүүрэн шинэ цэргүүд татагдаад, замдаа  Шархайн хөндийд биднийг барилдуулсан юм. 365 цэрэг дундаас би түрүүлээд дарга маань “Би чамайг ангидаа авна” гээд Цагаан хуаранд ирлээ. Тэгээд “Бөх болъё, жолооч болъё, албаа хаая” гэсэн гурван зорилготой болсон. Удалгүй бөхийн “Алдар” нийгэмлэгт орж, цэргийн жагсаалаас бөх болох гараа тавигдсан даа.
Х.Баянмөнх: Шинельтэй цэрэг бөхийн аманд гараад, ер нь хувираад, задраад ирвэл хүн дийлэхийн аргагүй тийм ясархуу хүн байсан шүү. Яс их сайтай. Эндээ гэж хэлэхэд хөл, гуя жаахан нарийхан. Банзандуухан гуятай.  

Сурв: Та хоёр хэдий найз нөхөд гэвч дэвжээн дээр бол өрсөлдөгчид байсан биз дээ? 
Х.Баянмөнх: Тэгэлгүй яахав. Бидний үеийн бөхчүүд чинь барилдахаараа начигнаад л үзчихдэг, яриа хөөрөө гэж байхгүй. Тийм л байсан. 
Сурв: Долгорсүрэн заан бөхийн хувьд хэцүү өрсөлдөгч байв уу? 
Х.Баянмөнх: Аа, эвгүй байлгүй яахав. Долгорсүрэнгийн хоёр гарын тамир бол мундаг л даа. Базарваанийн хум пад. Сарвуу марвууны атгалт гэж айхтар. Шуу том. Тээвэр хийгээд амьдралын төлөө зүтгээд байсан юм дөө. Түүнээс биш, бидэн шиг бөхийн төлөө явсан бол арслан, аварга авчих байсан юм. Яахав, тээврээ хийж явж явж ирээд л наадамд барилддаг тийм л бөх байсан. Одоо нас нь яваад, яс нь улам мэдэгдээд байна шүү, харин. Залуу байхад нь Мөнхбат нарын хүнд нэр хоч өгдөг хүмүүс “Янгир хийцийн тэх” гэж явуулдаг байсан. “Гуя нь нарийхан, цээж нь ярих юм байхгүй ээ” гэдэг байлаа. Тэгсэн хэрнээ авдаггүй. Мөнхбат ер нь Долгорсүрэнг амалж авдаггүй байсан шүү. 
Д.Долгорсүрэн: Мөнхбат авахгүй. Бас та ч аваагүй биз дээ?
Х.Баянмөнх: Би ч авахгүй. Би нэг л авсан. Гол нь эвгүй байхгүй юу. Тэгээд л авахгүй байхгүй юу. Түүнээс юуг нь хайрлах вэ дээ. Амархан учраа байсан бол амалж авч унагаад, тахимаа аваад л явуулчихна. Гэтэл эвгүй, ясархаг. Хоёр гар бол лантуу шүү дээ. Цэрэнтогтохыг ид түрүүлж байх үед нь Долгорсүрэн илүүрхэж давж байсан шүү. Тохойноос нь татаад, эгэмд алгадаад л унагаж байгаа юм. Би яг хажууд нь барилдаж байсан чинь таньдаг шуудаг л тас гэдрэгээ хараад уналаа даа. “Үгүй ээ, Цэрэнтогтохыг хэн ингэж унагадаг билээ” гээд харсан чинь энэ нөхөр цаашаа дэвж явсан. 

Сурв: Баянаа аварга аа, ер нь барилдахад эвгүй, барилдаан таарахгүй бөх гэж байна биз? Танд тийм бөх ер нь байсан уу? 
Х.Баянмөнх: Ер нь тэгээд муу бөх гэж байдаггүй юм. Тун эвгүй юм гараад л ирнэ. Мэндсайхан гэж Өвөрхангайн арслан байх аа. Жоохон дөрвөлжин бөх. Таадгалзсан юм. Тэрэнтэй Цагаан сарын дөрвийн даваанд нэг барилдаад ёстой хаширсан. “Үгүй ээ, тэгж барилддаг хүн гэж бас байна аа” л гэж бодсон. Ганц ч барьц өгдөггүй шүү, бүр. Тэр үед чинь надад шуудагдуулдаггүй хүн гэж байхгүй, татахаар л гарт ороод ирдэг байсан байхгүй юу. Тэгээд л хоёр гурван мэх хийгээд л хөдөлгөчихөөр гарын аясаар болоод ирдэг байхгүй юу. Гэтэл тэр бүр шонгүй. Ёстой нэг хаадагнаж байгаа юм аа. Сүүлдээ би бүр “Унавал ч унаг, яршиг” гэж бодоод, засуул дайруулж барьж авч байж нэг юм хаясан. 
Д.Долгорсүрэн: Жоохоон бор юм байгаа биз дээ? 
Х.Баянмөнх: Тийм. Модны зах дээр мод зардаг байсан. Барьц өгнө гэж байхгүй. Намайг хашраасан бас нэг хүн бий. Улсын начин “Чапаев” Дашзэвэг гэж... 
Д.Долгорсүрэн: Өө, ёстой “хогийн” эр бий. Ёстой аймар. Өрөөсөн гарыг бүр мэдээ байхгүй болгоно шүү дээ. 
Х.Баянмөнх: Би бас нэг цагаан сараар авчихсан чинь өрөөсөн гарнаас барьчихаад тавьдаггүй. Хоёр гараараа бариад тонгойчихно. Тэгээд арай гэж өргөнө. Өө, уул шиг гозойтол өргөж байгаад л тавина. Байхгүй, тап хийгээд хоёр хөл дээрээ бууна. Базарваанийн хум пад. Аюултай хүн байж билээ. 
Д.Долгорсүрэн: Зальдах гэнэ, бас. 
Х.Баянмөнх: Өө, найгүй найгүй. Ар өврөөс дайрна. Ер нь хийхгүй юм байхгүй. Тэгээд уурладаг арга байхгүй. Тахим өгнө гэж үхэж байгаа амьтан шиг өгнө. Уурлах ямар ч арга байхгүй. Өө, тэндээс гүйж ирээд л тахим өгч байгаа нь бүр хөөрхөн гэж жигтэйхэн шүү дээ. Яг барилдахаараа л бүр хамаг юм бараад хаяна даа. 
Д.Долгорсүрэн: Өрөөсөн гар доош дарж татаад, тэгээд л мэдээгүй болгочихно. Би анх мэдэхгүй ойчоод... 
Х.Баянмөнх: Яг тэгдэг. Өргөж гаргаж ирээд, гутал нь тэр дээр харагдаж байгаа юм чинь. Тэгээд л тавингуут байхгүй. Хоёр хөл дээрээ тап гээд л бууна. Шүд нь тачигнаад л байна. Ёстой нээрээ аймшигтай. Сонин сонин бөхчүүд байсан шүү.
Д.Долгорсүрэн: Баянаа аварга аа, та Бээжин Дэмүүлийг хаяхыг мэднэ, тээ? Би унахдаа тэгж хойшоо гурав өнхөрч байгаа хүнийг хараагүй. 
Х.Баянмөнх: Тэр чинь хөлөөрөө суйлдаг байхгүй юу. Халз тонгорох гэж өөрөө туйлж байгаад гэв гэнэтхэн хүн чинь өөрөө чярна аа даа. Тэгэнгүүт тахимдаж суйлаад л, угсруулж этээд, цээжин дээр нь алгадчихаар тэгж унаж байгаа юм. Тэгээд бөөрөнхий хүн юм чинь өнхөрчихгүй юу. 
Д.Долгорсүрэн: Ёстой хачин барилдаан. Хөл нь гозойгоод л гурав өнхөрсөн шүү дээ. Арагшаа хөл нь даваад л өнхрөөд байгаа юм. 
Х.Баянмөнх: Би байгаагүй л дээ. Гадаадад байсан. 
Д.Долгорсүрэн: Өө тийм байх. 1970 оны наадам. Та нээрээ гадаадад тэмцээнд явчихсан. Тэгээд Бээжин түрүүлээгүй юу?
Х.Баянмөнх: Би ирээд зураг үзсэн л дээ. Гурав өнхөртөл суйлсан байна лээ. 

Сурв: Барилдана гэдэг дан ганц биеийн хүчний ч ажил биш шиг байгаа юм аа, тийм ээ? 
Д.Долгорсүрэн: Угаасаа л огцом мундаг ухаан гарч байж л барилдаж байгаа юм.
Х.Баянмөнх: Бөх хүнд гурван үйл явдал зэрэг шийдэгддэг байхгүй юу. Нэгдүгээрт, эсрэг хүн ямар мэх хийв гэдгийг зөв таних хэрэгтэй. Хоёрдугаарт, би энэ тохиолдолд яах вэ гэдэг шийд гаргана. Гуравт нь, гаргасан шийдээ гүйцэтгэж чаддаг байх хэрэгтэй. Ийм гурван юм нийлж байж мэх болж, өрсөлдөгчөө хаядаг юм. Аюултай юм байхгүй юу, энэ чинь. 
Б.Гантогтох: Аавын нэг үг байдаг. Чи бодож мэх хийх юм бол хоцорчихдог гэж. Тэр үнэн байгаа юм. Заримдаа эгзэгтэй барилдаанд яаж хаяснаа мэддэггүй. Ямар мэх хийгээд хүн хаяснаа мэдэхгүй шүү дээ. Хэрэв мэдчихээд хийсэн бол магадгүй хоцорно. Хаяхгүй гэсэн үг.
Х.Баянмөнх: Бөх хүний мэх, хөдөлгөөн гэдэг бол ердөө 15-30-хан сантиметр дотор байдаг. Бөхчүүдийг хурд суулгаж байна гээд 100 метрт гүйлгээд байдаг. Тэр огт биш. Тийм хурд байхгүй. 15-30 сантиметр дотор л явагддаг тэсрэлт. Тэр л унагадаг байхгүй юу, хүнийг. 

Сурв: Хэт их төлөвлөж, бодож тооцож барилдвал бас бурууддаг гэсэн үг үү? 
Х.Баянмөнх: Леван Тедиашвили гэж гэж олимпын гурван удаагийн аварга мундаг бөх байдаг. Юрий Шахмурадов гэж дэлхийн аварга. Ливан бол Грузины маш мундаг биетэй, Шахмурадов бол бөхийн бүх техник эзэмшсэн хүн байхгүй юу. Тэгээд л Леван яаж ч тооцоолж барилдаад Шахмурадовыгаа бардаггүй байж. Тэгээд хөнгөн жинд барилддаг Владимир Лойсик гэж Беларусын нэг мундаг бөхтэй уулзаж. “Би бяраар Шахмурадовоос хамаагүй илүү. Гэтэл улсын аваргад ялагдаад болдоггүй. Би дэлхийд очвол Шахмурадовоос илүү түрүүлнэ” гэсэн юм байна л даа. Тэгсэн хэлж гэнэ. “Шатарт нэг юм байдаг. Нүүдэл бүрээ тооцоолсныхоо дагуу нүүгээд байхад л нөгөөх нь нэг хүүгээр илүү гараад хождог юм. Яаж ч оролдоод хожигдоод байдаг. Түүнтэй адил чи яаж сайхан мэх зохиогоод, явсаар байгаад тэр хүн чинь л хаяна. Тийм учраас би тэртэй тэргүй ялагдах юм чинь гэж бодоод хамаа намаагүй барилд. Чамайг огт тоолоогүй хөдөлгөөнүүд хийхээр нөгөө хүний хөдөлгөөн алдагдаад, чиний биеэ барих, чангалаад байдаг юм чинь сулраад, нөгөө хүн чинь эсрэгээрээ биеэ чангалж өгөөд, ингээд алдагдалд ордог байхгүй юу” гэж зөвлөсөн гэдэг. Тэгээд л Леван Тедиашвили яг хэлснээр нь барилдаад хожсон гэж байгаа юм. Тэгээд Олимпод гурав түрүүлсэн. 

Сурв: Аварга аа, та түрүүнд Долгорсүрэн зааныг нэг л удаа амалж авсан гэж ярьсан. Та хоёр улсын наадамд нэг л удаа таарч барилдсан гэсэн үг үү? 
Д.Долгорсүрэн: Үнэндээ манай хоёр аварга намайг авч байгаагүй юм шүү дээ. Авсан хоёр л тохиолдол бий. Мөөеө аварга 1979 онд нэг, Баянаа аварга 1982 онд нэг авсан, тийм ээ? Миний сайных биш л дээ, найз нөхөр байсан болохоор авдаггүй байсан. 
Х.Баянмөнх: Найз нөхөр байсандаа ч биш. Энэ чинь аралтай, бяртай. Зовооно. Барьц таарвал тахимдана. Эгэм, тахим гэдгийг бол янзтай хийнэ шүү дээ. Ёстой пад гээд явчихна. Унаж байгаа хүн хөл, гаргүй унаж байгаа юм шиг л ойчдог. 
Д.Долгорсүрэн: Би 1968 онд начин болсон. Тэгээд 1976 онд Ж.Хайдаваараа долоо давж, улсын заан болсон. Заанаа дараа нь баталсан хүн. Хэрвээ Д.Цэрэнтогтохыг давдаг тэр жил таныг давчихсан бол ер нь түрүүлэх байсан шүү. 
Х.Баянмөнх: Өө, баараггүй. Тэр жил миний гар муу. Би бүр ганц ч бэлтгэл хийгээгүй хүн байхгүй юу. Жанчивдоржтой нэг майханд ороод тувт тариа хийлгэсээр байгаад ирсэн. 
Сурв: Хэдэн оны наадам бэ? 
Д.Долгорсүрэн: Тэр 1982 оны наадам. Тийм ээ, Баянаа? 1982 оны хавар би Хархоринд ачаа буулгаад буцаж явтал Цэрэнтогтохтой таардаг юм. Тэгсэн тэгж байна. “Би өнгөрсөн жил Баянмөнхөд унасан. Галдаа том хүн авахгүй, дандаа жижиг хүн аваад нэмэргүй байна. Энэ жил наадмын бэлтгэлд чи хамт гарах уу” гэнэ. Би ч “Тэгье ээ” л гэлээ. Тэгээд зургадугаар сарын 20-ны өдөр дахиад зам дээр таардаг юм. “За, Харзтайн амралтанд бүх юм бэлэн болсон. Одоо очоорой чи” гэлээ. Би хүүхдүүдийн амралт энэ тэр гэсээр байгаад долдугаар сарын 1-нд очсон. Хоцроод очиж байгаа юм. Тэгсэн мань хүн хүрэн хар болчихсон л, жигтэйхэн. Би гэдэг хүн хувхай цагаан юм. Цэрэнтогтох Бандицэрэн начинтай хамт хамгийн захад майхан барьчихсан. “Ус сайн байдаг юм” гээд өглөө бүхэн хүйтэн усанд орж шогшоод л. Тэгээд л долдугаар сарын 5, 6 гээд л тэд чинь барилдахаа болчихож байгаа юм чинь. Надтай бэлтгэл хийх хүн байдаггүй. Цэрэнтогтохтойгоо нэг барилдлаа, би ойчлоо. Дахиад барилддаггүй. Өөрөөсөө доош хүнийг барьж авч барилдаад, дээш хүнтэй барилдахгүй болчихов оо. Би тэгээд улаан ягаан юм, арай ч нэг хувхай цагаан биш, хүрэндүү болоод л буцлаа. Тэгсэн наадмаар зургаа давчихаад зогсож байтал Баянаа надад хэлдэг юм. “Чамайг Тогтох авна даа“ гэж хэлдэг юм. Би “Үгүй байлгүй. Хамт бэлтгэлд гарсан улс юу гэж тийм юм байх вэ” гээд л тэглээ. Тэгсэн долоогийн даваанд Цэрэнтогтох нээрээ намайг авчихсан байна шүү. Мөнхбат тэр жил барилдаагүй. Тийм ээ, Баянаа?
Х.Баянмөнх: Тэгсэн. 
Д.Долгорсүрэн: Тэгээд би дотроо Цэрэнтогтоход аймар уур хүрч байгаа юм. “Чамтай би үзнэ дээ. Чамд миний  бяр байхгүй, миний рам байхгүй. Аварга л юм байгаа биз, үзнэ дээ” гээд дотроо л бодоод байлаа. Баянаа надад “За, сайхан барилдаарай. Чиний наад хоёр гар ч атгана даа, Атгана даа, чиний хоёр гар атгана даа” л гээд байгаа юм. Тэгээд гарлаа даа. Өрөхдөө харсан чинь мань хүн халимаг нь хийсээд л жаахан шаналж байгаа болтой байна шүү. “Чи намайг хаях аргаа олсон бол би унахгүй байх аргаа олно доо” гээд дотроо өөртэйгээ яриад байгаа шд, би. Тэгээд л гуд татаж авчраад л, хагалж цавчаад байхгүй юу. Тэгсэн тэр нэг хөлөө хойш шидчихээд, нөгөө хөлөө үлдээчихгүй юу. Тэгэнгүүт нь ганц тойгдоод л аваад явчихсан. 
Х.Баянмөнх: Тас гээд миний хажууд нэг их таньдаг шуудагтай хүн тас гэдрэгээ хараад унасан. Тэгсэн энэ нөхөр л тийшээ дэвж явна. 
Д.Долгорсүрэн: Тэгээд Цэрэнтогтохыг давсны дараа улсын наадмын үзүүр, түрүү ойрхон харагдаад эхэлсэн. Арслан цол ч бодогдоод. Тэгсэн чинь Баянаа аварга Амгаа заантай хамт юм яриад л зогсоод байна шүү. Амгаа толгойгоо шидээд л “Үгүй” гээд байгаа болтой байна. Тэгэнгүүт нь би шууд гүйгээд очсон. Яриаг нь тасдаад л, тийм ээ? 
Х.Баянмөнх: Тийн.
Д.Долгорсүрэн: Тэгээд би Баянаад “Та Амгаагаа авах юм байгаа биз дээ? Таны замыг би цэвэрлэж өглөө” гэсэн. Баянаа аварга толгой дохиод л үлдлээ. Тэгээд ам аваад дууслаа. Мөнгөн, Амгаа хоёр зүүн, баруун тийш гараад явчихлаа шүү. Тэгэнгүүт л Баянаа аварга “Би чамайг авчихсан шүү” гэдэг юм даа. Би ч тэгээд яахав, “Өө” гээд л... Тэгээд л барилдсан. Тийм ээ, Баянаа?
Х.Баянмөнх: Тэгсэн, тэгсэн.
Д.Долгорсүрэн: Тэгээд хоёулаа зөндөө үзсэн дээ. Тийм ээ, Баянаа?
Х.Баянмөнх: Тийн. Миний өрөөсөн гар муу, ерөөсөө дээшээ өргөж болдоггүй. Доогуур бол нэг юм атгаад байдаг. Тэгээд би энэ нөхрийг чинь “Унавал ч унаг” гэж бодоод авахгүй юу. Тэгсэн чинь толгой дарчихаад хөдөлгөдөггүй. 
Д.Долгорсүрэн: Тумбарайдаад...
Х.Баянмөнх: Тэгсэн чинь засуул нь цаанаас “Дараад бай, дараад бай” л гээд байдаг. Тэвчээд нэлээн байлаа. Сүүлдээ ч ерөөсөө унах нь ээ. Өрөөсөн гар дээш нь татаж болдоггүй. Тэгээд л бодлоо. “За, ерөөсөө нэг суугаад л үзье. Ирвэл ирнэ биз, ирэхгүй бол тэгээд дуусч байгаа юм байна” гэж. Тэгээд хоёр хөл дээрээ ганцхан суугаад сэжсэн чинь толгой уургалсан чигтээ толгой дээр гараад ирдэг юм. Тэгээд л гар ч хүрсэн юм байхгүй, газар тавьчихсан. 
Д.Долгорсүрэн: Тэгээд Мөнгөнийг хаяж түрүүлснийх нь дараа уулзлаа, хоёулаа. Баяр хүргэж үнсчихээд явах гэсэн чинь Баянаа араас татаад “Заа, миний гар муу байсан. Амгаа мэдэж байсан байхгүй юу. Тийм болохоор Амгааг аваагүй юм. Чамд би гараа муу гэж яаж хэлэх вэ дээ” гэж байгаа юм, надад. Тийм ээ, Баянаа? 
Х.Баянмөнх: Тийн тийн. Яг тэгсэн байхгүй юу. Гар муу болохоор ерөөсөө барилдах арга байхгүй, нөхдүүд чинь цөм мэдэж байгаа юм чинь. Өглөөд нүүр гараа угааж чадахгүй, тийм л байсан. Даваад туг тойроход гар босохгүй байсан шүү дээ. 

Сурв: Та улсад дөрвөн удаа тав, таван удаа зургаа, хоёр удаа долоо давсан бөх. Таныг арслан бол элбэг болчих байсан гэж ярьдаг шүү дээ. Улсад түрүүлэх ч боломж байж дээ? 
Д.Долгорсүрэн: Би харин нэг муухай алдаа хийсэн юм. Би 1979 онд Мөнхбатад өгсөн нь буруудсан юм байна лээ. Хаячихаад тантай үлдэх л ёстой байсан юм. 
Х.Баянмөнх: Хэзээ?
Д.Долгорсүрэн: 1979 онд. Та түрүүлээгүй юу. Би тэр жил “Бушхүүгийн үлгэр” кинонд тоглочихсон жигтэйхэн амьтан. Тэгээд Мөнхбат авчихсан байхаар нь “Та яагаад намайг авчихав? Дүвчинг авахгүй яасан юм” гэсэн чинь “Дүвчинг Хадаа авсан” гэнэ. “Юу яриад байгаа юм. Хадаа танаас түрүүлж ам авна гэж юу байсан юм” гээд. Тэгээд гарахгүй юу. Тэгсэн баахан юм яриад барилдуулаагүй дээ, намайг. 
Х.Баянмөнх: За, юу гэж байх юм? (Шоолонгуй асуув)
Д.Долгорсүрэн: Би ерөөсөө байна шдээ, Баянаа. Их тэнэг толгой. Хүн өмнөөс юм яриад байхаар шууд барьж аваад хаяж чаддаггүй. Тэгсээр байгаад унасан шүү дээ. Өөр хүн бол би ёстой хаячихаар байсан, тэр жил. Би тэгээд Мөнхбатад уначихаад иртэл Баянмөнх “Яаж байгаа юм чи” гэж загнаад... Тийм ээ, Баянаа? 
Х.Баянмөнх: Үгүй, яахав. Тийм юм гардаг хог л доо, спорт гэдэг...
Д.Долгорсүрэн: Эгзэгтэй үед бол ерөөсөө яс үзээд л дуусах хэрэгтэй. Би тэгээд хүүхдүүддээ бага байхад нь хэлдэг байсан. “Миний хоёр хүү яс үзэж байгаарай. Ах дүү хоёр үлдэх юм бол өөрсдөө мэдсүгэй. Өөр тохиолдолд бол яс үзээд л дуусгаарай. Аав шигээ битгий бантан хутгаж байгаарай” гэж хэлдэг байсан. 
Б.Гантогтох: Ам мэх гэдэг ёстой аюултай. Манай А.Сүхбат бол ёстой барилдуулдаггүй. Чихэн дээр бараг роман уншчихна шүү дээ. Бараг унтуулж байгаад тэгээд хусаад хаячихдаг. 
Х.Баянмөнх: (Хөгжилтэй хөхрөв) Манай Гантогтох тайван амгалан, номхон хүн юм чинь яах вэ дээ. Сүхбатын лекцэнд зүгээр орчихдог байхгүй юу.  
Д.Долгорсүрэн: Тэр барилдааны дараа Баянбат гуайн жолооч надад юу гэж хэлсэн гээч. “Мөнхбатыг хаячихвал арслан цолыг нь өгье” гэж ярьж байсан гэсэн шүү. Давчихвал арслан болох байсан. Тэгээд найм дээр тантай барилдаж таарна шдээ, би. Би тантай барилдахгүй шүү дээ. Барилдаад яах юм. Арслан болчих юм чинь. Ойлгомжтой. 
Х.Баянмөнх: Баянбат чинь тэр үед Бөхийн холбооны дэд дарга. Мэдэлтэй хүн байсан юм аа. 
Д.Долгорсүрэн: Тэгэлгүй яах юм. Тэр үед чинь тэр хүн гарын үсэг зурлаа л бол цол өгнө. Зурлаа, гүйцээ. Асуудал байхгүй. Тэгээд л би арслангаа алдчихсан шүү дээ. (Хэлээ гаргав)

Сурв: Одоо ингээд бүхний ард гараад, алдар гавьяаныхаа амралтыг эдлээд сууж байхад юу хамгийн их жаргал өгдөг вэ? 
Д.Долгорсүрэн: Одоо энэ үр хүүхдүүд, бэр, ач зээтэйгээ л шаагилдаад, тэднийхээ амжилтыг хараад сууж байх л жаргал шүү дээ. Хүүхдүүдээ хажуудаа л байлгаад баймаар байгаа биз, Баянаа?
Х.Баянмөнх: Үгүй ээ, одоо. Болдог юм бол хамт л байж баймаар байна. Даанч хамт байж өгөх хүн олдохгүй юм байна шүү дээ. Одоо Дэжимбээ бид хоёр энэ уулын мухарт өглөө босоод л гадаах муу хоёр сандал дээрээ жаахан суудаг юм. Агаар амьсалж байгаа юм уу даа. Шинэ агаар сайхан шүү. Амьд байгаа өдөр бүхэндээ талархдаг даа. Тэгчихээд орж ирээд, цайгаа чанаж уугаад, зурагт үзээд л, би хааяа ганц нэг хуудас юм бичнэ. Ингээд л байж байдаг ухаантай. Өө, тэгээд өдөр дорхноо л өнгөрнө дөө. Сүүлийн үед Дагваа барилдахаа больсноос хойш сумо үзэхээ больсон. Харин Гантогтохын охин волейбол тоглоод, түүнийгээ л үздэг болсон. 
Д.Долгорсүрэн: Та залуудаа волейболоор бас мундаг байсан биз дээ?
Х.Баянмөнх: Би яг л тэр Хандаагийн хийдэг богинын цохилтыг чинь тас хийтэл л авдаг байлаа шүү дээ. Нэг хэсэг би волейбол тоглох уу, бөх барилдах уу гэдгээ мэдэхгүй явсан үе бий. 

Аварга, заан хоёрын хөөрөлдөхийг сонсон суух зуур цаг хугацаа яаж өнгөрснийг ч мэдсэнгүй. Хоёр гэргий эхэлж хөдөлгөөнд орж, Б.Пүрэвбадам гуай тэндээс “Алив, өвгөөн. Одоо хөдөлцгөөе. Цаг орой болчихлоо” гэх хэлэхэд л бид гадаа хэдийнэ харуй бүрий болсныг анзаарав. Заан “Өө, яг сайхан яриа халж байхад...” гэж хоргодонгуй дуугарч, аварга “Жаахан бай л даа. Алив Дэжимбээ, ахиад цай хоол...” гэж арга ухаан сийлсэн ч удалгүй хөдлөх болсноор яриа өндөрлөж билээ. Гэвч ийм илэн далангуй, халуун дотно ярианы ард бүгд л мишээл дүүрэн байв. Аваргын гэрээс гарахад тэнгэрт цөөн од хэдийнээ тодроод, улам улмаа олшрон гялалзаж эхлэхийг хөөр төрөн харж зогслоо. 

Д.Дамдинжав