Дэлхийн эдийн засагт бараан үүлс хуримтлагдаж байна. Гэтэл олон улсын хамтын нийгэмлэг үүргээ бүрэн гүйцэтгэж чадахгүй байгаа нь түр зуурынх байгаасай. Балид нээгдсэн 0-20-ийн орнуудын сангийн сайд нар, тев банкны удирдлагуудын уулзалт Украины асуудлаар ОХУ-д авах арга хэмжээний талаар санал хуваагдаж, хамтарсан мэдэгдэл ч гаргаж чадалгүй тарцгаалаа. Индонезийн Ерөнхийлөгч ОХУ- ын Ерөнхийлөгч В.Путиныг арваннэгдүгээр сард болох 0-20-ийн дээд хэмжээний уулзалтад урьсан байна.
 
Байлдаан сунжирч Оросын эсрэг тавьсан хоригийн улмаас эрчим хүч, хүнсний болон өргөн хэрэглээний барааны үнийн өсөлтийг хазаарлаж дийлэхгүй болсон билээ. Ялангуяа баруун Европ, Америкт санхүүгийн хямрал бодитой нүүрлэж эдийн засгийн уналт доройтол гүнзгийрч байгааг шинжээчид зарлаж байгаа бол хөгжиж яваа улс орнуудын эдийн засагт аль эрт улаан гэрэл асаж эхэлсэн ба доллар өссөнөөр бараа таваарын үнэ дагаж өсөж, үүний улмаас нийгмийн тогтворгүй байдал улам бүр газар авах боллоо.
 
Дээр нь ковидын хүндрэлээс бүрэн гарч чадаагүйгээр барахгүй дахин шинээр давалгаалж, хүндрэл нас баралт буурахгүй байсаар байна. Ялангуяа хүүхдүүдийн дунд өргөн дэлгэрэх боллоо. Шинээр халдварт өвчин дэлгэрсээр байна. 2023 онд дэлхийн эдийн засгийн өсөлт 2.4 хувь, үүнд АНУ өсөлт тодорхойгүй, европын эдийн засаг өөдрөгөөр харвал 0.7 хувь, Япон 1.1 хувь, Хятад 4.7 хувь байх ба OECD-ийн орнуудын инфляц 6.0 хувьтай байна гэж OECD-ийн судалгааны материал харуулж байна. Эдийн засаг дахь эрсдэлээ үүрэх чадамжийн талаар улс орнууд анхаарч байна. Орос-Украины дайн эхлэхийн өмнө эдийн засаг хэвийншиж, макро эдийн засгийн түвшинд инфляцийг өөдрөгөөр төсөөлж байсан бол Орос Украины боомтуудаас гадна Хятад улс ковидын хэт хатуу хориг арга хэмжээ авснаас үүдэлтэйгээр боомтуудад үүссэн ачаалал түгжрэл зэрэг нь дайран дээр давс гэгч болсон билээ.Хүнс, улаан буудай, металл, эрчим хүч, барилгын материал гээд энэ дайралтад өртөгдөөгүй салбар бараг үгүй болжээ. Орос, Украин хоёр улс л гэхэд зөвхөн улаан буудайгаар дэлхийн нийт хэрэглээний 30 хувийг хангадаг учраас хүнсний хангамж үйлдвэрлэлд маш том цохилт болж байна. Тиймээс дайны өмнөх үнээс 60 хувиар нэмэгдэж, гурил, гурилан бүтээгдэхүүний үнэ өсөж, нийтийн хоолны салбарт цохилт боллоо.
 
Газар тариаланд учирч байгаа хамгийн том бэрхшээлийн нэгд үнэ нь талийсан бордоо, газар тариалангийн бүтээгдэхүүн орж байна. "Мадагаскар, Тунис зэрэг улсууд гол хүнсний нэг болох эрдэнэ шишийн хэрэгцээний 50 хувийг Украинаас авдаг бол Монгол, Азербайджан зэрэг улс орнууд бордоогоор Оросоос 100 хувь хараат байдаг’’ талаар Никкей сонин онцолсон байна.
 
Орос Украинаас хар тэнгисээр дамжин өнгөрдөг буудайн импортыг бүрэн зогсоогоод байгаа ба саяхан НҮБ-ын болон Турк улсын оролцоотойгоор дамжин өнгөрүүлэх хэлэлцээрт гарын үсэг зурсан билээ. Маргааш нь Одесст болсон цохилтыг эс тооцвол Украйны Засгийн газрын мэдээлж буйгаар боомтуудаар нэвтрүүлэх бэлтгэл хангагдаж ирэх долоо хоногт гурван боомтоор улаан буудай нэвтэрч магадгүй болов. Африктивийн өлсгөлөн бага боловч буурах буй за.
 
Саяхан долдугаар сарын 25-ны өдөр ОХУ-аас ХБНГУ-д нийлүүлдэг байгалийн хийн 80 хувийг зогсоож байгаагаа зарлав. Нэгдүгээр турбины ээлжит засвар үйлчилгээ хийнэ гэж мэдэгдээд хийн хоолойгоо хаажээ. Герман улс “энэ бол засвар үйлчилгээ гэхээс илүү улс төрийн шалтгаантай үйлдэл" гэж мэдэгдэл гаргасан байна. Ганц энэ жишээнээс харахад л эрчим хүчний хомсдол зайлшгүй үүнээс улбаатай түүхий нүүрсний хэрэглээ нэмэгдэх болж, цаг агаарын дулааралд нэрмээс болж байна. Европт байгалийн хийн нийлүүлэлт зогсвол 2023 онд эдийн засгийн өсөлт нь нэг пойнтоос ч илүү буурч инфляцийн түвшин нэг пойнт байтугай нэмэгдэнэ гэж шинжээчид тооцож байна.
 
Ийнхүү санхүү эдийн засгийн бодлогын хувьд улс орон бүрийн нөхцөл байдалтай нийцсэн ялгавартай бодлого үйл ажиллагаа шаардлагатай болох нь харагдаж байна. Америк-Японы Засгийн газрын эдийн засгийн сайд нарын уулзалт болох юм. Уг уулзалтаар хүний эрхийн асуудлаар болон, хөгжиж байгаа орнуудад дэд бүтцэд хөрөнгө оруулалт хийх олон улсын стандартыг тогтоохоор хэлэлцэж байна.Үүнийг Энэтхэг номхон далайн бүс нутагг хэрэгжүүлэх, хүрээгээ өргөтгөхийг зорьж байгаа юм. Мөн стратегийн чухал хэрэгцээт бүтээгдэхүүн болох хагас дамжуулагчийн ханган нийлүүлэлтийн асуудлаар, AI хиймэл оюун ухаан технологийн хөгжүүлэлтийн чиглэлээр хамтарсан судапгааг өргөжүүлэх, эрчим хүчний аюулгүй байдал, хүнсний хангамж, тээвэрлэлтэд хамтарч ажиллах, гуравдагч орнуудад хөгжлийн хөтөлбөр, хөрөнгө оруулалтын стандартыг тогтоох, ил тод байдал, тогтвортой байдлыг хангах чиглэлээр харилцан санал солилцож байна. Дэлхийн банк манай улсын эдийн засгийг энэ онд 2.5 хувиар өсөх төлөвтэй гэж үзэж байна. Ерөнхий инфляц энэ оны гуравдугаар сар гэхэд 14.4 хувиар огцом өссөн нь өрхийн бодит орлого, хэрэглээг бууруулсан. Украины дайн гадаад эрсдлийг улам даамжруулж, гадаад валютын эрэлт нэмэгдэж, алт, валютын нөөц шавхагдахад хүргэсэн гэж тайландаа дурджээ. Мөн Оюутолгойн далд уурхайн төсөл 2023 оны хоёр дугаар хагасаас ашиглалтад орох төлөвтэй байгаа тул дунд хугацаанд эдийн засгийн өсөлтийг зургаан хувиас доошгүй байхыг мөн дурьдсан байна.
 
Дэлхийн банкны суурин төлөөлөгч Андрей Михнев “Монгол Улс одоогийн байдлаар эдийн засгийн өсөлт удааширч, өндөр инфляц, төсвийн болон гадаад тэнцвэргүй байдал нэмэгдэж, өрийн дарамт зэрэг хүчтэй хүндрэлүүдтэй нүүр тулж байна  мөнгөний бодлогын зохицуулалт хийх, төв банкны үйл ажиллагааны хараат бус байдлыг бэхжүүлэх, өрийг тогтворжуулахын тулд төсвийг нэгтгэх, илүү оновчтой халамжийн бодлого хэрэгжүүлэх нь чухал” болохыг зөвлөжээ.
 
Дэлхийн банк тайландаа худалдааны болон тээврийн зардлыг бууруулах, гадаадын хөрөнгө оруулалтыг дэмжих, дотоодын бизнес эрхлэлтийг хөнгөвчлөх чиглэлээр дорвитой арга хэмжээ авахыг тэмдэглэсэн. ОУВС “Монгол Улсын эдийн засагт стагфляц үүсэж төлөв байдал илүү муудах эрсдэл нэмэгдэж байна” гэж дүгнэжээ. Нөхцөл байдал ийм байхад ирэх онд бид яах вэ. Бүсээ чангалж, халамжаа жинхэнэ эздэд нь өгч, байдлыг нэмж доройтуулах эрсдэлтэй бүхнээс эдийн засгаа хамгаалж, инфляцийг барьж, гадаад валютын ханшийн дарамтын эсрэг арга хэмжээ авч, эдийн засгийн хүндрэл бэрхшээл бүхнийг аль болох хөнгөвчилж, төсвийн зардлыг жинхэнэ ёсоор танаж, гадаад өрөө хазаарлаж, Хөгжлийн банкны засаглалыг эрс сайжруулах арга хэмжээ авах явдал нэн тэргүүнд хийх ажил болоод байна. Хөгжлийн банкны тайлан тэнцэл дээр бий болоод байгаа асуудлуудыг 2023-оны төсвийн болон гадаад секторын тогтвортой байдалд сөргөөр нөлөөлөхгүйгээр шуурхай болоод хууль ёсны дагуу шийдвэрлэх ёстой. АНУ-Японы Засгийн газар хоорондын дээр өгүүлсэн уулзалтаар хөрөнгө оруулалтын олон улсын стандартыг бий болгох, хэрэгжүүлэх чиглэлээр ярилцаж байна. Манай улс хөрөнгө оруулалтын бодлогодоо өөрийн гэсэн стандарттай болж, түүнийгээ хуульчилмаар байна. Миний бие эдийн засгаа хэвийншүүлэх, өмнөө тавьсан асуудлуудаа шийдвэрлэх, төсөвт ачаа дарамт болохгүйгээр, өрийн таазанд ачаалахгүйгээр ажиллах арга зам бол төр хувийн хэвшлийн хамтын ажиллагааг цэгцтэй, найдвартай, олон улсын жишигт нийцсэн хууль эрхийн орчин бүрдүүлэх ёстой гэж үзээд “Төр хувийн хэвшлийн түншлэлийн тухай хууль”-ийн төслийг боловсруулсан.
 
Энэ хуулийн төслийн онцлог бол манай эдийн засагт байгаа ёс зүй, дур зорго, авлигын асуудал ужгирахаас сэргийлэх, шударга, ил тод, найдвартай түншлэлийг бий болгох чиглэл рүү хөтөлсөнд байгаа юм. Нөгөө талаар эдийн засаг дахь хамгийн эмзэг асуудлуудын нэгэнд үнийн өсөлт орж байна. Үнийн өсөлтийн дэлхийн түүхийг харж байхад 100 жилийн өмнөх пандемик буюу Испани ханиаднаас үүдэлтэй инфляцтай нэгэн адил ханган нийлүүлэлтийн доголдол үүсч инфляцийг хөөрөгдөж байна гэсэн тайлбар байна. (Robert J.Barro Jose F.Ursua Joanna Weng нарын бичсэн “The Great influenza Pandemic; Lessons from the Spanish Flu for the Coronavirus’s Potential Effects on Mortality and Economic Activity илтгэл)  Уг өвчнөөр нас барагсдын тоо нэмэгдэх хэрээр ажиллах хүчний хомсдол, бараа таваарын хомсдол, цалингийн өсөлт зэргээс инфляц өсөж байжээ.
 
Ковид-19 цар тахлын үед ч гэсэн халдварын тархалт өргөжих тусам ажил албаасаа хөндийрч, хэдийгээр зайнаас ажиллаж байгаа ч ажиллах хүчний хомсдолд орж, бараа таваарын ханган нийлүүлэлтэд дэлхий даяар асуудал үүслээ. Нефтиэс үүдэлтэй бараа таваарын үнэ өсөж, стагфляциар үргэлжилсэн 1970-аад оны дэлхийн инфляцтай адил болж байна гэж судлаачид тэмдэглэж байна. Манай улсад үнийн өсөлт дээрх шалтгаанаас гадна БНХАУ-ын талаас хилээ урт хугацаагаар хааж, манай түүхий эдийн экспорт гацаж, өгөөж боломжоо алдаж, бараа таваарын үнэ харьцангуй өсөх болсон. Мөн ОХУ-аар дамжин ирдэг хүнсний импорт, мөн Хятадаас авдаг бараа бүтээгдэхүүний тасалдал, саатал эдийн засагт сөргөөр нөлөөлж байна.
 
Энэ бүхэн манай гадаад худалдааны хууль эрхийн орчин муутай, удирдлага зохион байгуулалтын чадамж сул байгаагаас болж байгааг ч үгүйсгэхгүй. Энэ бүхэн эргээд иргэдийн нуруун дээр бууна, Хятад улс хилийн бодлогоо эвлрүүлж, Орос улсын эсрэг авч явуулж байгаа улс орнуудын хориг арга хэмжээнүүд зөөлрөх гадаад нааштай өөрчлөлт гарахгүй бол манай зах зээлд ч хомсдол нүүрлэх, иргэдийн аж амьдрал улам дордох, улмаар дахин цар тахал, гоц халдварт өвчний шуурганд хүндээр нэрвэгдэх аюул хэвээр байна. Гадаад өөрчлөлт гарлаа гэхэд гадаадын хөрөнгө оруулалт, төр хувийн хэвшлийн түншлэл, гадаад худалдааны бодлогын хувьд эрс шинэчлэл хийхгүйгээр эдийн засгийн давхар дарамтуудаас гарахад хэцүү байх биз ээ.Ялангуяа худалдааны болон тээврийн зардлыг бууруулах, гадаадын хөрөнгө оруулалтыг бодитой дэмжих, дотоодын бизнес эрхлэлтийг сайжруулах шаардлага нэн тэргүүнд бидний өмнө тулж ирээд байна. Манай эдийн засагт эрсдэлээ үүрэх чадамж байгаа.
 
 
Д.Өнөрболор